تاریخ شفاهی

تاریخ شفاهی (Oral History) یکی از شیوه‌های پژوهش در تاریخ است که به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی بر اساس دیده‌ها، شنیده‌ها و عملکرد شاهدان، ناظران و فعالان آن ماجراها می‌پردازد. متون این تاریخ حتی در صورت مکتوب شدن، خصلتی گفتاری دارد. گفته شده که تاریخ شفاهی هم جدیدترین و هم کهن‌ترین شیوة تاریخ نگاری است. انسان‌ها تاریخ خود را از طریق نقل و روایت اشعار و افسانه‌های منقول به نسل‌های بعدی خود انتقال دادند. این شیوة انتقال تاریخی در ایران و اسلام سابقة بس غنی و عمیقی دارد. پس از جنگ جهانی دوم و اختراع ضبط صوت تاریخ شفاهی به عنوان یک منبع تاریخی با ارزش پذیرفته شد .

تاریخ شفاهی، پژوهشی است دارای روش شناسی منحصر که از مرحلة آغازین (انتخاب موضوع و تهیه طرح) تا انتها (ساماندهی منابع تولید شده) مراحل متعدد، طولانی، زمان‌بر و پرکاری را در برمی‌گیرد که در صورت رعایت استانداردها، نتایج آن شگرف خواهد بود. لذا برای اجرای طرح‌های تاریخ شفاهی، باید ماهیت آن درک و امکان کافی برای انجام آن فراهم شود. آنچه که در ایران برای توسعة این فعالیت بیش از هر چیز باید بدان توجه کرد، فراهم کردن امکان نظارت علمی بر تولید تاریخ شفاهی از جانب نهادهای آموزشی و پژوهشی است .

از تاریخ شفاهی تعریف‌های مختلفی شده است که اغلب دارای تشابه هستند. از جمله مارتا راس[1] معتقد است:"تاریخ شفاهی، بیانگر یک روش تحقیق کیفی است که بر مبنای مصاحبه با اشخاص استوار است؛ برای درک معانی، تفاسیر، روابط و تجربه‌های ذهنی. تاریخ شفاهی محصولی صوتی و تصویری است که سند اصلیِ (یا دست اول) تاریخی و منبع اصلیِ پژوهش‌های تاریخی است. تاریخ شفاهی، روشی پژوهشی برای ایجاد و نگهداری اطلاعات اصلی تاریخی از حافظة افراد سهیم در رخدادهای تاریخی و یا شاهدان عینی آنها است ."

به عقیدة لیندا شاپز[2]: تاریخ شفاهی، اصطلاحی است که به طرز عجیبی مبهم است. این اصطلاح، به مفاهیمی در تاریخ اشاره دارد؛ از واقعه‌نگاری سازمان یافته گرفته تا گفتگوهای غیررسمی دربارة دوران گذشته در بین اعضای خانواده، همسایگان و همکاران؛ از همخوانی داستان‌های بیان شده دربارة گذشته، تا مصاحبه‌های ضبط شده با افرادی که داستان مهمی برای گفتن دارند.

مطابق با تعریف واحد مجموعه‌های خاص کتابخانة دانشگاه کانزاس :«تاریخ شفاهی روش ضبط اطلاعات تاریخی به وسیلة انجام مصاحبه با یک فرد دربارة وقایع گذشته است». همچنین، جودیت میر[3]، تاریخ شفاهی را جمع‌آوری سازمان یافتة مجموعة خاطرات افراد زنده در مورد تجربه‌هایشان تعریف کرده و گفته است: «تاریخ شفاهی، فرهنگ عامه، شایعه و یا شنیده نیست .»

بنابراین، به طور کلی باید گفت: تاریخ شفاهی، یک روش پژوهش تاریخی برای جمع آوری و نگهداری اطلاعات تاریخی از حافظة افراد سهیم در رخدادهای تاریخی و یا شاهدان عینی آنها در هر طبقه اجتماعی است . تاریخ شفاهی، سندی از جنس صوت و تصویر است که یک منبع دست اول تاریخی است. تاریخ شفاهی، درجستجوی اطلاعات مستند شفاهی است و در پی ثبت هرگونه تجربة انسانی است که به مرور زمان و در پی بروز تغییرات سیاسی و اجتماعی و فرهنگی در خطر نابودی قرار دارد . تاریخ شفاهی به بازآفرینی تاریخ کمک  می‌کند و مورخ را به صحنة رخدادهای واقعی تاریخ وارد می‌کند و این امکان را به او می‌بخشد که با یاری گرفتن  از حافظة افراد، تاریخ را بازآفریند. هر چند که این آفرینشِ دوباره، جامع و کامل نباشد .

تاریخ شفاهی ابزاری برای جمع‌آوری اطلاعات تاریخی است . این را باید دانست که مطالعة تاریخ موجب می‌شود که ارزش‌های افراد و نیز ارزش‌های جامعه درک شود . هنگامی که دربارة رخدادهای گذشته فکر می‌کنید و آنها را به امروز ارتباط می‌دهید، تشابهات و وجوه افتراق را بین جامعة دیروز و امروز ارزیابی می‌کنید و علل و عوامل بود و نبودهای موجود در جامعه را بهتر درک می‌کنید. برای درک تاریخ باید به منابع دست اول تاریخی رجوع کرد. مورخان منابع دست اول تاریخی را به چند دسته تقسیم می نمایند :
    1-منابع مکتوب، مانند: خاطرات، نامه‌ها، دست نوشته ها .

   2-اسناد دولتی، مانند: نامه‌ها و مکاتبات اداری، مدارک ثبت و قراردادها و غیره.

   3-مدارک چاپی، مانند: روزنامه‌ها، مقالات و زندگی نامه‌های خودنوشت .

   4- منابع تصویری، مانند: عکس، فیلم، نقشه و کاریکاتور .

   5- منابع تاریخ شفاهی، مانند: گزارش شاهدان عینی و گفته‌های مستند .

   6- مصنوعات فیزیکی، مانند: ابزار و وسائل.

بنابراین، تاریخ شفاهی در بین منابع دست اول تاریخی جای دارد .

 نقش دانشگاه‌ها در گسترش تاریخ شفاهی

شروع، گسترش و پیشرفت تاریخ شفاهی در دنیا با دانشگاه‌ها عجین بوده است و دانشگاه‌های بزرگ خصوصاً در آمریکا همواره از بانیان ایجاد پروژه های بزرگ تاریخ شفاهی و تشکیل‌دهندگان آرشیوهای بزرگ بوده‌اند .

نگاهی به تاریخ شفاهی به عنوان روشی نوین در عرصه جمع‌آوری، نگهداری و ساماندهی منابع شفاهی در کشور ما هنوز نهادینه نشده است. انبوهی از خاطرات ثبت نشده و سنت‌های فراموش شده به همراه غنای فرهنگی این مرز و بوم ضرورت توسعه، گسترش و ساماندهی آن را پدیدار می نماید.

بازنگری مجددی در برداشت از علم تاریخ و تدریس مبتنی بر فرضیات، عینیت بخشیدن به انگاره‌ها و نمادسازی تاریخی در سطوح مختلف جامعه به منظور هویت بخشیدن دینی و ملی و پر کردن گسست‌های بیم نسل‌ها از ضروریت‌های انکارناپذیر وجود تاریخ شفاهی است. تعداد کم مراکز تاریخ شفاهی، عدم توجه دانشگاه‌ها، ناشناخته ماندن اهمیت این روش درجمع‌آوری و ساماندهی منابع اطلاعاتی از موانعی است که سد راه گسترش آن وجود دارد.

از آنجایی که یکی از رسالت‌های بخش اسناد کتابخانه مرکزی دانشگاه شهید چمران اهواز جمع‌آوری مستنداتی است که هویت، پیشینه و تاریخ دانشگاه را شامل می‌شود، از این رو جهت پربار شدن این رسالت ثبت و ضبط تاریخ شفاهی در بخش اسناد کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه شهید چمران اهواز از دی ماه سال 1394می‌شود. هدف از راه‌اندازی این بخش مستند کردن منابع شفاهی در دانشگاه می‌باشد. مهمترین فعالیت‌های این بخش عبارتند از: شناسایی شخصیتهای مهم و کارساز علمی، فرهنگی، سیاسی، هنری در دانشگاه و ایجاد ارتباط با آنها جهت انجام مصاحبه، حفظ، نگهداری، آماده‌سازی و اشاعه مصاحبه‌ها از طریق تصویر، صدا یا پیاده‌سازی متن جهت امکان دسترسی پژوهشگران با رعایت شرایط تعیین شده از سوی مصاحبه شونده در پورتال کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد می‌باشد. محور مصاحبه‌های تاریخ شفاهی زندگی‌نامه و تجربه‌های مهم  و اهم فعالیت‌های شخصیت‌های مؤثر در دانشگاه است.

 

فهرست مآخذ:

حسن‌آبادی، ابوالفضل (بی تا). نقش دانشگاه‌ها در گسترش تاریخ شفاهی. بازیابی 4 بهمن، 1394، از

http://www.oral-history.ir/?page=post&id=1075

سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، معاونت آرشیو ملی، تاریخ شفاهی (بی تا). بازیابی 4 بهمن 1394، از

www.nlai.ir/Default.aspx?tabid=2601

نیک نفس، شفیقه سادات؛ صالحی فشمی، پیمانه؛ محمدلو، رویا؛ آزاده، فهیمه؛ نورائی نژاد، فاطمه (1392). شیوه نامه تاریخ شفاهی. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، معاونت اسناد ملی.

Mayer, Judith (1993). Step-by-Step Guide to Oral History. Retrieved 2016, from www.dohistory.org

Shops, Linda (n.d.). What is Oral History? Retrieved 2016, from http://historymatters.gmu.edu

[1] Ross, Martha

[2] Shops, Linda

[3] Mayer, Judith